Ecologisch maaien of begrazingsvervangend maaien is een natuurvriendelijke manier van groenbeheer, waarbij door verschillen in beheerintensiteit een afwisselend beeld ontstaat. Binnen een gebied worden sommige delen intensief beheerd en dus kort en ‘netjes’ gehouden. Andere delen krijgen meer rust. Naast elkaar ontstaan zo korte vegetaties, bloemrijke graslanden en struweel- en zoomvegetaties. De natuurwaarde zal hierdoor toenemen.

Variatie
Het veel toegepaste verschralings-maaibeheer, van één of twee keer per jaar maaien en afvoeren van het gewas beoogt graslanden met een grote natuurlijke rijkdom te ontwikkelen. Deze worden meestal bloemrijke graslanden of hooilanden genoemd. In de praktijk levert het maaien en afvoeren van het gewas -over de gehele oppervlakte- niet de gewenste biologische rijkdom. Daarom is vaak een ander, meer ecologisch maaibeheer gewenst. Daarvoor gaan we te rade bij de natuur zelf. Grote grazers vreten in hun terrein elke dag een beetje. De voorkeur voor (lekkere) soorten, hun afkeer voor de minder appetijtelijke soorten, het kuddegedrag en terreinvoorkeuren van de grazers maken dat er afwisselend wordt gegeten. Er ontstaan patronen in het terrein (kijk voor meer informatie hierover onder begrazing). Deze patronen zijn met mechanische middelen niet te imiteren, maar wel -vereenvoudigd- na te bootsen.
Bij een ecologisch maaibeheer wordt bij een maaibeurt niet de gehele oppervlakte gelijkmatig bewerkt. Er blijven altijd delen overstaan, die bij een volgende maaibeurt kunnen worden meegenomen.
In het veld moet degene die maait rekening houden met de vegetatieontwikkeling, de soortensamenstelling, de bloei- en zaadzetperiodes, de aantrekkelijkheid, het aanzicht en de zichtlijnen in het terrein. Er wordt dus veel van de maaier verwacht. De maaier moet ervoor zorgen dat een visueel aantrekkelijk en gevarieerd terrein met een hoge natuurwaarde ontstaat. Door de afwisseling en het op tijd maaien van ruige of eenzijdige of bloeiarme vegetatiestructuren, blijft het terrein door het jaar een nette en gevarieerde aanblik houden. Als het qua ruimte mogelijk is, kan het maaisel in het terrein worden verwerkt. Het krijgt dan een ecologische functie. Een bijkomend voordeel is dat de afvoerkosten lager worden.

Onderhoudsschema en kaart
De maaiers hebben als uitgangspunt een door de beheerder vastgesteld kaartje (zie onder) en een onderhoudsschema. De kaart is een weergave van de situering van de verschillende onderhoudscategorie in het terrein. Met onderhoudscategorieën wordt een bepaalde beheerhandeling bedoeld, zoals “zomervroeg maaien”.
De grenzen liggen niet strikt vast, deze kunnen (en moeten!) soms verschuiven. De uitvoerder-maaier moet van het (ecologische) beheer aan de terreinomstandigheden en de natuurlijke ontwikkelingen aanpassen.
In normale cultuurtechnische bestekken wordt de juiste maaidatum tot op enige weken nauwkeurig aangegeven. Voor de ZomerVroeg-maaibeurt (ZV vóór 15 maart) is dat inderdaad van groot belang. Er is echter geen ecologische noodzaak de wintermaaibeurten van ruigten en zomen precies vast te stellen. Er wordt daar 1 tot 6 keer per jaar gemaaid. De maaitijden zijn over het jaar verdeeld. De vroegste maaibeurt is begin februari, vervolgens begin mei, eind juli, eind augustus, begin oktober en begin december, respectievelijk winter-laat (WL), zomer-vroeg (ZV), zomer-1 (Z1), zomer-2 (Z2), zomer-laat (ZL) en winter-vroeg (WV).
De maaibeurten zijn afhankelijk van diverse factoren als weersomstandigheden, berijdbaarheid, de vegetatieontwikkeling, de vestiging van specifieke soorten als bijvoorbeeld orchideeën, het aanzicht en de mate van gewenste netheid. Het is van groot belang dat er geen schade aan de zode en de bodem wordt toegebracht. Bij kans op beschadiging is uitvoering in droge perioden of zelfs over ijs aan te bevelen. Dat betekent dat de beheerder, of zelfs de uitvoerende maaier, flexibel met het maaischema en de onderhoudscategorieën moet omgaan. Hieronder is een voorbeeld van kaart met maaischema weergegeven.